[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Kijowa, tak już z niego nie wyszedł.
Macierz grodów ruskich dostała się po wiekach całych, wśród tak zmiennych okoliczności, w moc
pogardzanej niegdyś suzdalszczyzny , z której wyrósł carat wszystkiej Rusi .
Wojny kozackie mają znaczenie niemałe w dziejach kultury i dla tej także przyczyny, że zacieśniły
związek Kijowa i Moskwy. Dawna wszystka ziemia rostowska była w znacznej części osadnictwem
południowej Rusi, a kijowska Aawra Peczerska macierzą wszystkich monasterów całej
Słowiańszczyzny wschodniej. Cerkiew odżywała i podnosiła się, gdy z południowej Rusi miała
metropolitów, zawsze z południa wychodziło odrodzenie. Nawet państwowość moskiewska
zorganizowaną została pierwotnie przez mężów, z południa pochodzących. Potem ograniczały się
coraz bardziej stosunki, aż miały ożywić się na nowo na przełomie wieków XVI i XVII, w dobie
akademji ostrogskiej; następna, mohylańska w Kijowie wywierała już wpływ bezpośredni na
Moskwę. Poszło to ze studjów cerkiewnych nad tekstami Pisma św.
Pojawienie się drukowanych ksiąg cerkiewnych pociągało za sobą nieodzownie kwestję ustalenia
tekstów. Księgi, używane na Rusi, okazały się pełnemi błędów, pochodzących z omyłek
przepisywaczy i niedostatecznej znajomości języka u tłumaczów; teraz wykrywało się to w miarę, jak
przygotowywano księgi liturgiczne do druku. Już za cara Michała pojawiły się wątpliwości, czy nie
lepiej pozostawić błędy niepoprawiane, skoro one są już... uświęcone tradycją. Wszczęto wówczas
ciekawy i znamienny spór, gdzie wiara czystsza , w Grecji czy na Rusi - t. j. gdzie lepsze rękopisy
Pisma św.?!
Zwolennikiem teologji greckiej był patriarcha Nikon, dbały wielce o podniesienie studjów
teologicznych. Pod tym względem można się już było i należało oprzeć na tem, czego dokonano w
Ostrogu i w Kijowie w zakresie egzegezy. Kijowska szkoła teologiczna wywiera coraz silniejszy
wpływ, budząc z drugiej strony coraz większe niechęci, jako podejrzana w wierze, gdyż Kijowczycy
ci... umieli po łacinie, a opierali się wogóle o kulturę polską. Kiedy przeniosło się z Kijowa do
Moskwy uczone bractwo, któremu przewodził Grek Arsenius i Rusin Epifanjusz Sławynećkyj (+
1676), Nikon im powierzył prace nad poprawnem wydaniem ksiąg cerkiewnych. Na soborze 1654 r.
przeprowadził patrjarcha uchwałę co do naukowej rewizji tekstów, ale tem mocniej wystąpiła
następnie opozycja poza soborem.
Były dwa zródła opozycji. Wprowadzenie poprawnego tekstu, to zaprowadzenie zarazem
drukowanych egzemplarzy, a więc przymus oddawania się męczącej nauce czytania i pisania, bez
czego tak było wygodnie i było się także popem! A już kaznodzieja nadworny, Symeon Połocki - także
kijowski wychowanek, autor naśladowanych z polskiego misterjów scenicznych na tle Pisma św. (+
1680) - nawoływał, że trzeba dla kandydatów stanu duchownego zakładać szkoły! Były jednak i
89
względy głębszej natury: Pokolenia całe przywykły do pewnych form i wyrażeń, które dla wyznawców
dwojewierja posiadały wartość i znaczenie inkantacyj; najmniejsza zmiana groziła odjęciem tym
formułkom cudownej mocy; i pocóż je zmieniać, skoro okazywały się dobremi, skutecznemi przez tyle
pokoleń?! Ze zgrozą dowiadywano się, że mają zajść innowacje, że nowatorowie pisują imię
Zbawiciela Isus zamiast Jisus, a żegnać zaczynają się trzema palcami zamiast dwoma i t. p. Patrjarcha
Nikon pozyskiwał sobie zwolna opinję antychrysta ...
Zawrzał na nowo a ostro spór o wyższość teologji greckiej lub ruskiej i uderzył o dwór carski. W r.
1658 opuścił patrjarcha Moskwę, usunąwszy się do założonego przez siebie w okolicy monasteru,
gdzie przebył ośm lat, poczem w r. 1666 wywieziono go nad morze Białe. Szczególnego rodzaju
kompromisem poświęcono jego osobę, ocalając rzecz samą: tegoż bowiem roku nakazał car rozesłać
po eparchjach i głównych monasterach egzemplarze ksiąg poprawionych. Miało to ten skutek, że
równocześnie w rozmaitych stronach carstwa powstała jawna już a zaciekła opozycja przeciw psuciu
wiary prawosławnej . Sfanatyzowani popi i mnóstwo osób dotkniętych obłędem religijnym wędrowało
od grodu do grodu, zachęcając wprost do czynnego oporu.
Rewizja tekstów stała się kroplą, przelewającą dzban. Nędza straszliwa powojenna, głody i choroby
przygotowywały grunt do rewolucji. Nastało przesilenie pieniężne takie, iż wprowadzono pieniądze
bronzowe o kursie przymusowym, zamiast srebrnych, a fakt ten może dać pojęcie o natężeniu
przesilenia ekonomicznego i stopniu drożyzny! W takich warunkach zaprowadzało się podwyższanie
podatków i wymyślano coraz nowe ograniczenia handlu na rzecz monopolów państwowych! A jednak
lud byłby milcząco przyjął wszystko od uświęconej religją osoby carskiej, gdyby nie to, że car właśnie
dotknął religji... Zaszedł jedyny wyjątek, kiedy prawemu Moskalowi godziło się rezonować co do cara.
Psuł wiarę, stawał się na równi z Nikonem antychrystem. Nic to nie pomogło, że go skazał na
wygnanie i odebrał mu godność patrjarsza, skoro nakazywał modły odprawiać według jego
heretyckich ksiÄ…g.
Formuły społeczne i państwowe Moskwy muszą być osadzone na tle wyznaniowem; wtedy dopiero
nabierają waloru, mocy i życia. Tak organizacja państwowa, jako też rewolucja muszą mieć to podłoże
- inaczej są bez znaczenia. Opozycja o głód, wyzysk, ruinę, o przytwierdzenie do gleby jednych, a
[ Pobierz całość w formacie PDF ]